رصدخانه ملی ایران در زنجیره جهانی رصد آسمان قرار می گیرد

رصدخانه ملی ایران که ساخت آن ۲۴ سال به طول انجامید بالاخره در مهرماه سال گذشته اولین نورگیری خود را با ثبت دو کهکشان به سرانجام رساند و در سال جدید تلاش دارد تا با بودجه نزدیک به ۴۰ میلیارد تومانی خود با قرار گرفتن در زنجیره رصد جهانی، سهمی در کشف ناگشوده‌های آسمان داشته باشد.

به گزارش ایسنا، ۲۷ مهر ماه سال گذشته روزی بود که به طور رسمی اعلام شد “http://isna.ir/xdMzCt”>نورگیری تلسکوپ رصدخانه ملی ایران، انجام و متعاقب آن نخستین تصویر رنگی از یک کهکشان توسط تلسکوپ این رصدخانه به ثبت رسیده است.

جرم آسمانی ثبت شده توسط این تلسکوپ «کهکشان NGC۲۳» است که بنا به گفته محققان این طرح، دو شب قبل از این تاریخ (۲۷ مهرماه ۱۴۰۱) در فاصله ۲۰۰ میلیون سال نوری ثبت‌ شده است.

دومین تصویر دریافت شده از تلسکوپ ملی نیز مربوط به «کهکشان NGC-۲۳ » می‌شود.

به گفته محققان این پروژه، با ثبت نخستین نور تلسکوپ ۳.۴ متری رصدخانه ملی ایران، آخرین گام در مرحله تجمیع زیرمجموعه‌های تلسکوپ و تکمیل بزرگترین طرح علمی ایران برداشته شد.

‌طرح رصدخانه ملی ایران به عنوان یکی از بزرگترین پروژه‌های کلان ملی کشور که در قله گرگش شهر «کامو» از توابع شهرستان کاشان سَر به آسمان کشیده است، از سوی محققان پژوهشگاه دانش‌های بنیادی با حمایت معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری دولت‌های یازدهم و دوازدهم بومی‌سازی شد.

این طرح هرچند در ابتدا در مراسم افتتاح خود و بدلیل نداشتن آینه تلسکوپ، “https://www.isna.ir/news/1400041208304″>با انتقادات زیادی از سوی جامعه علمی کشور همراه شد اما وجود آن، گام مهمی در توسعه نجوم و کیهان‌شناسی رصدی و ایجاد و توسعه فناوری‌های مرتبط به آن در بخش اپتیک، مکانیک و کنترل محسوب می‌شود و با اولین نورگیری آن، مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی با هدف شناخت رفتار اپتیکی، کنترلی و مکانیکی تلسکوپ و سنجش ویژگی‌های اصلی تلسکوپ نظیر ابعاد لکه نوری در کانون و قابلیت کنترلی آن مانند هدف‌گیری و رهگیری تلسکوپ و همچنین عملکرد اپتیک، در دستور کار محققان این طرح قرار گرفت.

پیشنهاد ساخت یک رصدخانه بزرگ برای کشور به عنوان یک آزمایشگاه علمی ملی، در سال ۱۳۷۷ مطرح شد و در این سال رصدخانه ملی به عنوان یکی از دو طرح کلان پژوهشی در شورای پژوهش‌های علمی مطرح و تصویب شد و در سال ۱۳۷۸ مرحله مکان‌یابی رصدخانه ملی در قالب یک طرح پژوهشی دانشگاهی آغاز شد و با اجرای مطالعات مکان‌یابی ۶ ساله، قله‌ ۳۶۰۰ متری گرگش برای پا گرفتن رصدخانه ملی انتخاب شد.

هرچند قله «گرگش» در ابتدا یک قله غیر قابل دسترس بود، اما برای رسیدن به ارتفاع ۳۶۰۰ متری قله، ۱۱ کیلومتر جاده کوهستانی از ارتفاع ۲۴۰۰ تا ۳۶۰۰ متری قله ساخته شد.

آینه اولیه تلسکوپ رصدخانه ملی ایران نیز به قطر ۳ متر و ۴۰ سانتی‌متر و با ضخامت حدود ۱۸ سانتی‌متر است که از سرامیکی به نام Zerodur ساخته شده است. از آنجایی که ساخت چنین آینه‌ای نیاز به فناوری‌های پیچیده‌ای دارد و ساخت آن در کشور امکان‌پذیر نیست، این قطعه سرامیکی در سال‌های گذشته از یک شرکت اروپایی خریداری شده و در یک شرکت دانشگاهی اروپایی که در همین حوزه برای ساخت قطعات اُپتیکی تلسکوپ‌های فضایی فعالیت می‌کند، صیقل داده شده است. در این فرآیند، زبری سطح آن به حدود ۲ نانومتر رسیده است. ضریب انبساط طولی این قطعه سرامیکی در مقابل تغییرات دمایی نیز ۲۰۰ برابر کمتر از مواد متعارف است. این قطعه در نهایت در داخل کشور با لایه‌نشانی به آینه تبدیل شد.

تلسکوپ رصدخانه ملی، نخستین سازه عظیم و در عین حال دقیق ساخت ایران است که فناوری‌های مختلفی از حوزه‌های “اُپتیک”، “مکانیک” و “کنترل نرم‌افزار و سخت‌افزار” در آن به کار رفته است. این تلسکوپ در درون سازه ۹۰ تنی است که باید آینه آن را با دقت ۵ ده هزارم درجه در حضور باد به صورت بی‌درنگ کنترل کند.

به گفته محققان، برای ساخت این رصدخانه بیش از ۱۲۰ هزار قطعه مکانیکی و اپتیکی به کار گرفته شده است و در نهایت به کمک این تلسکوپ می‌توان کهکشان‌های پُرحجم در فاصله ۶۶ میلیارد میلیارد کیلومتر از زمین را رصد کرد.

محفظه رصدخانه ملی ایران برای محافظت از پرسنل، تلسکوپ و تجهیزات مربوط طراحی شده است و فرایند رصد را به شکلی امکان‌پذیر می‌کند که کیفیت و دقت را تا حد ممکن بالا ببرد.

این ساختمان متشکل از دو قسمت اصلی “ساختمان ثابت” و “گنبد چرخان” است که در کنار هم کار می‌کنند تا شرایط لازم را برآورده کنند و محیط کار و عملیاتی مطلوب را ارائه دهند.

 محفظه تلسکوپ رصدخانه ملی در واقع متشکل از یک ساختمان ۸ ضلعی است.

بخش ثابت محفظه دارای ساختار بتن یا فولادی است که توسط پانل‌های ساندویچی پوشیده می‌شود. همان نوع روکش می‌تواند ساختار فولادی گنبد چرخان را نیز بپوشاند. قطر بخش ثابت حدود ۱۵ متر و ارتفاع آن ۹.۵ متر است. چرخ‌ها، غلتک‌ها، تله گرد و غبار، مکانیزم‌های حرکت دهنده گنبد و همچنین سیستم انتقال قدرت الکتریکی در رابط بین قسمت ثابت و متحرک محفظه واقع شده‌اند. همچنین بخش ثابت یک محفظه چهار طبقه است که شامل طبقات رصدی و گنبد نیز می‌شود و طبقه‌های زیرین آن به صورت فعال سرد می‌شوند تا در طول روز هم دمای ساختمان معادل دما در شب باشد.

دکتر سپهر اربابی که از سال ۱۳۸۲ تا پایان سال ۱۳۹۵با این طرح ملی همکاری می‌کرده است و در این پروژه کلان به عنوان یکی از مدیران طرح شخص کلیدی و تاثیرگذاری بوده است در همین رابطه اظهار می‌کند: برای ساخت یک ابزار رصدی ابتدا اهداف راهبردی این ابزارها و بعد از آن اهداف علمی تعیین می‌شود و پس از آن اهداف مفهومی تبیین خواهد شد و بعد از آن مرحله طراحی جزئی مطرح و سپس ساخت اجزا و قطعات آغاز خواهد شد.

اربابی که در پروژه رصدخانه ملی سمت‌هایی چون مسؤل تشکیل و مدیریت و راه اندازی تیم فنی و ارتباط با مشاوران دانشگاه “لوند” و مسؤول مذاکرات علمی و فنی خرید آینه، سرپرستی و اجرای زیرساخت‌های فنی در قله، برونسپاری و مسؤولیت طرح در تکمیل طراحی مفهومی و جزئی رصدخانه ملی را بر عهده داشته است، ادامه می‌دهد: مرحله بعد “آزمون‌های کارکردی” است که در حین کار انجام می‌شود. “مرحله بعد نیز به «تنظیمات» مربوط می‌شود” که شامل اقداماتی چون کالیبراسیون و مدرج سازی است و بعد از آن تیم تحقیقاتی وارد فاز راه‌اندازی می‎شود و در نهایت نورگیری و افتتاح انجام می‌شود و بعد از این مرحله است که پروژه به جامعه علمی تحویل داده می‌شود.

اربابی که در حال حاضر مدیر پروژه در تحقیق و توسعه نسل جدید دستگاه‌های پرتو درمانی در بخش فیزیک پزشکی دانشگاه “وورتزبورگ” آلمان است، تعمیرات و نگهداری و ارتقاء را فاز نهایی پروژه رصدخانه عنوان می‌کند.

داده‌های تصاویر اولین نور نشان می‌دهد که تلسکوپ در ابتدای فرایند، کیفیت تصویر ۰.۸ ثانیه قوسی منطبق بر دید نجومیِ متوسط سایت رصدی گرگش را در کانون اصلی و در گستره میدان دید ۲ دقیقه قوسی فراهم می‌کند. تصویر سیستم جفت‌کهکشان برخوردی Arp ۲۸۲ در فاصله ۳۲۰ میلیون سال نوری برای ثبت اولین نور جسم فراکهکشانی نشان‌دهنده قابلیت‌های فنی این تلسکوپ در نخستین شب رصد فنی است.

گنبد تلسکوپ که از طریق آن رصدگران به آسمان دسترسی می‌یابند در ساعاتی در روز باید پوشیده باشد؛ از این رو محفظه مدرنی برای تلسکوپ ملی ساخته شده است.

ارتفاع گنبد رصدخانه ملی ۲۲ متر با قطر ۱۹ متر است که ۲۵۰ تن آن می‌چرخد. ارتفاع تلسکوپ نیز ۱۱ متر با قطر ۷ متر است.

تلسکوپ این رصدخانه از بیش از ۱۰ هزار قطعه تشکیل شده و هزاران هزار پیچ و مهره که این مجموعه را در کنار هم قرار داده است. بیش از ۷۰ هزار قطعه الکترونیکی در سیستم، کنترل و در مجموع بیش از ۱۰۰ قطعه الکترونیکی و کنترلی در آن به کار برده شده است.

به گفته دکتر حبیب خسروشاهی، مجری طرح رصدخانه ملی ایران، جامعه نجومی ایران خیلی بزرگ نیست؛ اما آرزوهای بزرگی دارد و یکی از نقاط ضعف این جامعه نجومی، شکل‌نگرفتن گروه‌های تحقیقاتی بزرگ نجوم است.

وی با بیان اینکه ما با طیف گسترده‌ای از موضوعات نجومی و کیهان‌شناسی روبه‌رو هستیم که شامل کهکشان‌ها، ستاره‌ها و سیارات فراخورشیدی است، ادامه می‌دهد: ما تلسکوپ کلاس ۴ متر یا تلسکوپ متوسط می‌خواهیم و بزرگتر از آن تلسکوپ‌های کلاس ۸ متری است که ۱۰ مورد از آنها در دنیا وجود دارد. امروز بزرگترین آینه‌ای که در جهان فعال است، قطر آینه ۱۰ متری دارد که بزرگتر از ۸ متر است. تلسکوپ با استفاده از سه محور، اجرام آسمانی را که مورد نیاز است، نشانه‌گیری می‌کند. بنابراین توان تلسکوپ در رهگیری دقیق اجرام آسمانی بسیار تعیین‌کننده است.

 اجرای فاز ۳ گام دیگری از این طرح بعد از نورگیری است.

در این فاز تلسکوپ در موقعیتی قرار خواهد گرفت و سرمایه‌گذاری خواهد شد که امکان جدید رصدی را در شبکه تلسکوپ‌های کلاس ۴ متری در دنیا ایجاد کند.

دکتر محمود روشن، استاد گروه فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد نیز در همین رابطه تاکید می‌کند: با راه‌اندازی این رصدخانه، ایران به شبکه رصدخانه جهانی متصل خواهد شد، از این رو این رصدخانه می‌تواند پل ارتباطی عالی میان محققان ایرانی و خارجی باشد.

این اختر فیزیکدان با بیان اینکه راه‌اندازی این رصدخانه، کسب اعتبار و جایگاه برای جامعه نجوم کشور به دنبال دارد، یادآور شد: تصور کنید جامعه ایران که دارای سابقه تاریخی در علم نجوم است، تلسکوپ مورد نیاز را نداشته باشد، اما اکنون این رصدخانه در کشور ایجاد شده که دارای مزایایی است.

در حال حاضر در منطقه، دو تلسکوپ شامل تلسکوپ مادون قرمز ۴ متری و در حال تکمیل شدن در ترکیه و دیگری تلسکوپ نوری ۳.۶ متری در هند است که در حال توسعه است و با تکمیل شدن رصدخانه ملی ایران، شکاف جغرافیایی در شبکه جهانی پر خواهد شد و از طریق این شبکه تکمیل شده می‌توان به رصد پدیده‌های زودگذری مانند انفجار اشعه گاما پرداخته شود و برای تحقق این امر به زنجیره‌ای از تلسکوپ‌ها در سراسر جهان نیاز است که ایران نیز در صدد است تا جزو این زنجیره قرار گیرد.

با این چشم‌انداز جاده نجوم ایران در دنیا یک جاده دو طرفه خواهد بود و مطمئناً این موضوع نیازمند کار گروهی و همراهی تمامی محققان حوزه نجوم در این طرح کلان ملی است.

در همین رابطه دکتر سپهر اربابی محقق سابق رصدخانه ملی ایران، با طرح این موضوع که نمی‌شود در چنین پروژه‌هایی فقط یک نفر مسؤل همه کارها باشد، اضافه کرد: مسؤل بخش‌های راهبردی و اهداف علمی بر عهده تیم علمی است و از جایی که طرح وارد طراحی مفهومی و زیر ساخت اجزا و نصب قطعات و راه‌اندازی و تنظیم می‌شود، مسؤولیت آن بر عهده “تیم” فنی است. این که یک فرد واحد “که” هم مسؤل بخش علمی، هم بخش فنی و هم در نهایت رصدگر و کاربر آن باشد! خارج از عُرف جهانی چنین طرحی و مغایر با ملی بودن این پروژه است.

اربابی افزود: اینکه گفته می‌شود رصدخانه ملی بزرگترین طرح پژوهشی ملی است، باید تکیه بر جامعه علمی کشور “داشته” باشد. این طرح باید با برگزاری کارگاه‌های علمی و همایش‌ها با حضور تمامی منجمان ایرانی و جامعه علمی کشور “باشد” تا  طرح‌های پژوهشی مورد نظر خود را مطرح کنند و حتی المقدور در اهداف علمی این طرح و ویژگی‌های طراحی آن در نظر گرفته شود.

وی با بیان اینکه متاسفانه در سال‌های اخیر نقش جامعه علمی کشور در این طرح کمرنگ شده است، مدعی شد: این در حالی است که به منظور رسیدن به هدف نهایی این رصدخانه، لازم بود تا پس از نورگیری، پروژه به جامعه علمی کشور تحویل داده می‌شد.

اربابی “تحویل دادن پروژه به جامعه علمی” را به معنای تشکیل کمیته علمی دانست و گفت: این کمیته علمی است که تصمیم “می‌گیرد” چه طرحی، با چه اولویتی و در چه زمانی انجام شود، تعیین طرح‌های پژوهشی که در این رصدخانه اجرا می‌شود باید بر اساس معیارهای علمی انجام شود.

به گزارش ایسنا، در پیوست شماره یک-اعتبار طرح‌های تملک دارایی سرمایه‌ای دستگاه‌های اجرایی لایحه بودجه ۱۴۰۲ به اعتبارات طرح ملی رصدخانه ملی اشاره شده است که برای مکان‌یابی، احداث، تجهیز و راه دسترسی این رصدخانه ردیف اعتباراتی از سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۴۰۳ پیش‌بینی شده است. عملکرد اعتباری این طرح ملی از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ نیز مبلغ ۶۹,۷۶۴,۵۰۰,۰۰۰ تومان (۶۹ میلیارد و ۷۶۴ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان) بوده است.

در پی حمایت دولت سیزدهم، برای این طرح در سال ۱۴۰۱ اعتباراتی بالغ بر ۳۰,۵۰۸,۸۰۰,۰۰۰ تومان (۳۰ میلیارد و ۵۰۸ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان) ذکر شده بود و برآورد اعتباری طرح رصدخانه ملی در سال ۱۴۰۲ نیز رقم ۳۹,۴۵۰,۹۰۰,۰۰۰ تومان (۳۹ میلیارد و ۴۵۰ میلیون و ۹۰۰ هزار تومان) است.

البته در این شرایط برخی از صاحب نظران این حوزه، سؤالاتی را مطرح می‌کنند و آن این است که برای این طرح ملی با چنین اعتبار و ردیف بودجه‌ای چه مدیریتی پیش‌بینی شده است؟ و آیا آن مدیریت نیز به صورت ملی خواهد بود و یا در اختیار یک پژوهشگاه قرار خواهد گرفت؟

منبع خبر: خبر گزاری ایسنا
لینک مطالب دیگرننه ما یا ننه بورکینافاسو مسئله این است