به گزارش خبرآنلاین،فعال شدن آتشفشان «تفتان» در جنوب‌شرقی ایران بار دیگر نگاه‌ها را به سوی این قله خاموش جلب کرده و در محافل علمی و رسانه‌ای سر و صدای زیادی به پا کرده است.
تسنیم در خبری نوشت:بر اساس پژوهشی تازه که در نشریه معتبر «ژئوفیزیکال ریسرچ لترز» (Geophysical Research Letters) منتشر شده، بخش‌هایی از زمین در نزدیکی قله تفتان طی ۱۰ ماه، از ژوئیه ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴ (تیر ۱۴۰۳ تا اردیبهشت ۱۴۰۴) حدود ۹ سانتی‌متر بالا آمده‌اند.
این تغییر ارتفاع که هنوز کاهش نیافته، به گفته محققان می‌تواند نشانه‌ای از افزایش فشار گاز در زیر سطح آتشفشان باشد؛ پدیده‌ای که باعث شده احتمال «فعال بودن» دوباره تفتان جدی‌تر از همیشه مطرح شود.
پابلو گونزالس، آتشفشان‌شناس مؤسسه محصولات طبیعی و آگروبیولوژی وابسته به شورای تحقیقات ملی اسپانیا و نویسنده ارشد این مطالعه، تأکید کرده است که تفتان احتمالاً دیگر نباید «آتشفشان خاموش» در نظر گرفته شود، بلکه بهتر است در دسته آتشفشان‌های نیمه‌فعال قرار گیرد.
او می‌گوید: «فشار ایجادشده در زیر سطح زمین باید در آینده آزاد شود؛ یا به‌صورت آرام و تدریجی یا به شکلی خشن‌تر. هرچند فعلاً دلیلی برای نگرانی از فوران قریب‌الوقوع وجود ندارد، اما تفتان باید با دقت بسیار بیشتری پایش شود.»
آتشفشان تفتان، با ارتفاع ۳۹۴۰ متر، یکی از بلندترین قله‌های جنوب‌شرقی ایران است که در منطقه‌ای کوهستانی از استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی مرز پاکستان قرار دارد. این آتشفشان چینه‌ای سال‌ها خاموش تصور می‌شد، اما حالا داده‌های علمی جدید روایت دیگری از درون آن ارائه می‌دهند.
نخستین نشانه‌ها از تغییرات اخیر را محمدحسین محمدنیا، دانشجوی ایرانی تحت راهنمایی گونزالس، در سال ۲۰۲۳ شناسایی کرد. او با بررسی تصاویر ماهواره‌ای مأموریت Sentinel-۱ آژانس فضایی اروپا دریافت که سطح زمین نزدیک به قله تفتان به‌صورت جزئی در حال بالاآمدن است. جالب آن‌که این مشاهدات هم‌زمان بود با انتشار گزارش‌هایی در شبکه‌های اجتماعی مبنی بر استشمام گازهای گوگردی از فاصله ۵۰ کیلومتری در شهر خاش.
پژوهشگران می‌گویند مرحله بعدی تحقیقات، همکاری با تیم‌های بین‌المللی برای پایش گازها و تغییرشکل‌های سطحی آتشفشان تفتان خواهد بود تا تصویر دقیق‌تری از وضعیت این کوه به‌دست آید.
به این ترتیب، تفتان که سال‌ها به‌عنوان آتشفشانی خاموش شناخته می‌شد، حالا بار دیگر به کانون توجه دانشمندان و رسانه‌ها بدل شده است؛ قله‌ای که شاید در سکوت خود نشانه‌هایی از بیداری را پنهان کرده باشد.
در رابطه با این موضوع، رضا شهبازی مدیرکل دفتر مخاطرات زمین شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور می‌گوید: ما مجموعه‌ای از آتشفشان‌ها ازجمله دماوند، تفتان، بزمان، سبلان، سهند و… را در کشورمان داریم که عمدتاً در دسته‌ی آتشفشان‌های نیمه‌فعال قرار می‌گیرند. ما هیچ مدرک قطعی و مشخصی در اختیار نداریم که نشان دهد این آتشفشان‌ها در حال حاضر در آستانه‌ی فعالیت هستند، اما در عین حال، هیچ استدلال علمی یا مدرک معتبری هم وجود ندارد که بتوان بر اساس آن اعلام کرد این آتشفشان‌ها کاملاً خاموش‌اند.
وی ادامه داد: دلیل این امر آن است که مؤلفه‌هایی که به فعالیت یک آتشفشان ارتباط پیدا می‌کنند، متعدد و متنوع‌اند. برای نمونه، یکی از شاخص‌ترین آن‌ها که به‌طور عمومی در برابر دیدگان همه قرار دارد، خروج گاز و بخارات از دهانه‌ی آتشفشان‌هاست؛ پدیده‌ای که به‌طور مشخص در آتشفشان‌های تفتان و دماوند مشاهده می‌شود.
مولفه‌ی دیگر، فعالیت‌های لرزه‌ای است؛ یعنی جابه‌جایی‌هایی که در زیرساخت زمین و در محدوده‌ی پیرامون آتشفشان رخ می‌دهد. معمولاً آتشفشان‌ها در اطراف خود دارای گسل‌های فعالی هستند، اما تا این لحظه هیچ نشانه‌ای از فعالیت غیرمعمول یا غیرطبیعی در این گسل‌ها مشاهده نشده است. همچنین در زمینه‌ی خروج گاز و بخارات نیز نشانه‌ای از رفتار غیرطبیعی یا غیرمعمول گزارش نشده است.
معاون سازمان زمین‌شناسی گفت: البته گاهی اوقات ممکن است تغییرات فیزیکیِ موقت در خروج بخار مشاهده شود؛ برای مثال، زمانی‌که حجم قابل‌توجهی از برف یا یخ در قله‌های آتشفشان بر اثر بارندگی ذوب شده و از طریق ترک‌ها و شکاف‌ها به درون لایه‌های زیرین نفوذ می‌کند، در نتیجه بخار نامتعارفی از دهانه‌ی سامانه‌ی آتشفشانی خارج می‌شود.
بر اساس مواردی که اشاره شد، اگر بخواهیم درباره‌ی خروج مواد مذاب صحبت کنیم، باید بگوییم در یک یا دو دهه‌ی گذشته، تنها در مواردی بسیار محدود و موردی در آتشفشان‌های تفتان و بزمان چنین پدیده‌ای دیده شده است و آن هم تکرار نشده است.
شهبازی توضیح داد: مولفه‌ی دیگر، موضوع دفرمیشن یا به‌هم‌خوردگی شکل عمومی مخروط آتشفشان است. اگر در دامنه یا مخروط آتشفشان تغییراتی مانند افزایش یا کاهش ارتفاع، یا تغییر در انحنای دامنه مشاهده شود، این امر می‌تواند نشانه‌ای از فعالیت درونی ماگما باشد. در مقاله‌ای که اخیراً منتشر شده و به آن استناد می‌شود، بیشتر بر همین موضوع تمرکز شده است.
او اضافه کرد: بنابراین باید بررسی کنیم که این تغییر شکل تا چه اندازه واقعی و قابل استناد است و آیا به‌راستی به دفرمیشن مخروط آتشفشان مربوط می‌شود یا نه. امروزه ابزارها و روش‌های سنجش دقیق‌تری نسبت به گذشته در اختیار داریم و همین امر موجب می‌شود داده‌هایی که در مورد ارتفاع و شکل آتشفشان‌ها به دست می‌آید، نسبت به گذشته متفاوت باشد. به همین دلیل نباید هر نوع تغییر در ارتفاع یا شکل کلی آتشفشان را فوراً نشانه‌ی فعالیت جدید در نظر گرفت.
وی بیان کرد: بر اساس تمامی داده‌ها و شواهد علمی در دسترس ما، آتشفشان‌های ایران در دسته‌ی نیمه‌فعال قرار می‌گیرند؛ یعنی ممکن است در دوره‌هایی کوتاه فعالیت‌هایی محدود داشته باشند، اما فعالیت آن‌ها شبیه نمونه‌هایی که در نقاطی مانند هاوایی، آسیای جنوب شرقی یا جنوب ایتالیا مشاهده می‌شود، نیست. در واقع هیچ نشانه‌ای از فعالیت مشابه در کشور ما تاکنون به‌صورت رسمی گزارش نشده است.
مدیرکل دفتر مخاطرات زمین شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور تصریح کرد: واقعیت این است که این آتشفشان‌ها، نیمه‌فعال‌اند؛ احتمال فعالیت آن‌ها وجود دارد، اما این احتمال اندک است. دلیلش هم آن است که سایر مؤلفه‌های مرتبط با فعالیت آتشفشانی تغییرات چشمگیری را نشان نمی‌دهند. با این حال، این موضوع به آن معنا نیست که باید نسبت به آن‌ها بی‌توجه باشیم یا احساس امنیت کامل کنیم. ما در کشور آتشفشان داریم، آن‌ها نیمه‌فعال‌اند و باید به‌طور مستمر پایش شوند.
او گفت: پایش و رصد وضعیت آتشفشان‌ها یکی از وظایف مهم سازمان زمین‌شناسی کشور است و خوشبختانه در این سازمان، تیم‌های تخصصی به‌صورت مستمر این فعالیت‌ها را دنبال می‌کنند.
شهبازی ادامه داد: البته یکی از مسائل مهمی که در کشور با آن روبه‌رو هستیم این است که تنها زمانی که چنین اخباری منتشر می‌شود، متخصصان به موضوع توجه می‌کنند، اما در شرایط عادی چندان در اولویت نیست. به‌عبارتی، در سطوح بالادستی آن‌چنان حمایتی صورت نمی‌گیرد که بتوانیم سامانه‌های پایش پیوسته آتشفشان‌ها را ایجاد و توسعه دهیم.
پایش پیوسته آتشفشان‌ها کاری هزینه‌بر است؛ چراکه نیازمند نصب ایستگاه‌ها و سامانه‌های تخصصی در پیرامون قله‌های آتشفشانی است. بخش عمده‌ای از این فعالیت‌ها نیز به سازمان زمین‌شناسی مربوط می‌شود، اما برای انجام درست و جامع آن لازم است دستگاه‌های اجرایی و تحقیقاتی کشور به‌صورت متمرکز و یکپارچه همکاری کنند تا تحلیل‌هایی واقع‌بینانه‌تر و دقیق‌تر ارائه شود.
وی در پایان تاکید کرد: بنابراین باید تلاش کنیم شبکه پایش آتشفشان‌های کشور را تقویت کنیم. با توجه به اینکه ایران کشوری کوهستانی با چندین قله آتشفشانی نیمه‌فعال است، این موضوع اهمیت ویژه‌ای دارد و مستلزم آن است که سازمان‌هایی مانند سازمان زمین‌شناسی کشور حمایت بیشتری دریافت کنند تا بتوانند به‌صورت جدی‌تر در این زمینه فعالیت داشته باشند.
۲۲۳۲۱۷
